Nasz profil

Ustanawianie granic ma na celu tworzenie lub podtrzymywanie porządków, co może przybierać formę zapisów prawnych, przekazu historycznego lub wyrażać się symbolicznie. Z kolei porządki nie mogą się obyć bez oznaczania granic, czy to w postaci linii na mapie, czy schematów różnicowania w głowach. Przekonanie, że o granicach i porządkach zawsze należy myśleć w kategoriach dynamicznych wzajemnych relacji, jest naczelną zasadą pracy Viadrina Center B/ORDERS IN MOTION. Jako ważna placówka badawcza Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfurcie nad Odrą inicjuje i ogniskuje ono analizy socjologiczne, kulturoznawcze, ekonomiczne i prawoznawcze, poświęcone tym wzajemnym relacjom.

Postrzegamy granice jako laboratoria, w których przemiany społeczne ulegają kondensacji, dzięki czemu można je szczególnie dobrze obserwować, analizować i antycypować. Jednocześnie przyjmujemy założenie, że oprócz porządków państw narodowych i ich granic istotne są również transnarodowe i nie-państwowe konfiguracje granic i porządków. Dlatego pytamy o rozmaite praktyki oznaczania, przekraczania, znoszenia granic oraz tworzenia ich na nowo, a także o towarzyszącą temu stabilizację lub transformację porządków polityczno-prawnych, społecznych, kulturowych i ekonomicznych.

Jesteśmy przekonani, że zidentyfikowaliśmy w ten sposób temat o szczególnej wadze społecznej: w naszym zglobalizowanym świecie równocześnie dokonują się procesy wytyczania i przezwyciężania granic, tworzenia i rozpadu porządków, co sprawia wrażenie sprzeczności. Choć coraz głośniejsze jest wołanie o porządki państw narodowych i ich granice, co ma ograniczyć mobilność ludzi, to owe granice państw narodowych są mniej istotne dla przepływu towarów i kapitału, technologii i wiedzy. Migrantki i migranci mogą się jednak powoływać również na porządek praw człowieka, aby pokonywać granice państw narodowych. Demonstruje to, że poruszamy się w różnych porządkach, które nakładają się na siebie, ale mogą również wchodzić ze sobą w konflikt. Nasuwa się więc pytanie, kiedy i w jakich warunkach granice tych porządków stają się istotne, jak się transformują oraz w jakich okolicznościach dochodzi do konfliktów granicznych i konfliktów związanych z kształtowaniem porządków? Na jakich porządkach opierają się granice i w jakim stopniu granice tworzą nowe porządki? Jak to oddziałuje na porządki, kiedy granice się dynamizują, i co zmienia się na granicach, kiedy porządki ulegają transformacji?

My, naukowcy z Viadrina Center B/ORDERS IN MOTION, pojmujemy granice jako zinstytucjonalizowane formy różnicowania, które w podstawowy sposób strukturyzują nasz świat społeczny oraz naszą orientację w czasie i przestrzeni, a tym samym pełnią zasadnicze funkcje porządkujące. Przez „porządek” rozumiemy system o charakterze normatywnym, strukturyzujący nasze działanie, oparty na ustanawianiu granic. Porządki i granice są zatem nierozerwalnie ze sobą związane – co skrótowo wyraża wprowadzone przez nas pojęcie „B/ORDERS”. Nie uważamy przy tym granic i porządków za naturalne i dane z góry, lecz za rezultat praktyki społecznej i nadawania sensu, podlegający nieustannym przemianom i znajdujący się w ciągłym ruchu – „IN MOTION”. Nasza wielowymiarowa koncepcja służy możliwości uchwycenia konfiguracji granic i porządków w ich dynamice.

Badając nie tylko granice i porządki państw narodowych, ale również społeczne, kulturowe, prawne i ekonomiczne oraz oparte na wiedzy B/ORDERS, twórczo rozwijamy koncepcje klasycznych border studies. Umożliwia to również uniknięcie metodologicznego nacjonalizmu i odzwierciedlenie złożoności zjawisk związanych z granicami i porządkami, zyskujących znaczenie za sprawą globalnych konfiguracji technologii, wiedzy, polityki i ekonomii.

Szczególne znaczenie dla innowacyjnej analizy tworzenia się granic i modeli porządku – także w aspekcie metodycznym i teoretycznym – oraz dla zapewnienia możliwości adekwatnego uchwycenia kompleksowej współzależności granic i porządków ma interdyscyplinarność badań prowadzonych w naszym centrum. Centrum łączy ze sobą przy tym fundamentalne i cieszące się międzynarodowym uznaniem priorytety badawcze realizowane w zespole „Granica” jak i w zespole „Migracja”.

Badania naukowe prowadzone w Viadrina Center B/ORDERS IN MOTION nawiązują do misji związanej z założeniem Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfurcie nad Odrą, rozwijając ją w aspekcie merytorycznym, metodycznym i instytucjonalnym. Umieszczają ją jednocześnie we współczesnych i przyszłych kontekstach naukowych i społecznych. Położony w sercu jednego z europejskich regionów metropolitalnych i na dawnych granicach narodowych Uniwersytet Europejski jest poniekąd instytucjonalnym ucieleśnieniem równoczesnego nakładania się na siebie centrum i peryferii, państwowości narodowej i transnarodowości, wytyczania i znoszenia granic. Zaznaczony na mapie naukowej Konferencji Rektorów Szkół Wyższych (HRK) priorytet badawczy „B/Orders in Motion” to jeden z doniosłych motywów przewodnich dalszego profilowania Uniwersytetu Europejskiego Viadrina.

Obszary tematyczne w Viadrina Center B/ORDERS IN MOTION

Ulokowany w Center B/ORDERS IN MOTION zespół badawczy „Granica” zajmuje się badaniem granic polityczno-terytorialnych, zwłaszcza granic państw narodowych, a także przecinającymi się często wzajemnie granicami między organizacjami (gospodarczymi), grupami społecznymi, etnicznymi, pokoleniami, płciami, a także granicami wiedzy i granicami normatywnymi. Uważamy przy tym za szczególnie istotne łączenie klasycznych border studies, czyli badania granic polityczno-terytorialnych, ze społeczno-kulturowymi boundary studies, czyli badaniem granic socjo-kulturowych – zwłaszcza że wiązanie ze sobą obu tych wątków badawczych było dotychczas w zbyt niewielkim stopniu uwzględniane w międzynarodowych badaniach.

Szczególnie przydatne do badania relacji między granicą i porządkiem wydają się trzy główne perspektywy badawcze i analityczne:

a) Granice, wizje porządku i konstelacje granic

Perspektywą o doniosłym znaczeniu jest po pierwsze skupienie uwagi na wizjach i systemach porządków, kryjących się za procesami wytyczania granic, aby wypracować głębsze rozumienie omawianych granic i porządków. Granice są nie tylko funkcjami porządków, lecz mają również swój wewnętrzny porządek. Przy tej okazji nasuwa się również pytanie o jakość granic samych w sobie, np. o ich trwałość i przepuszczalność.

Kiedy analizujemy granice z perspektywy porządków, ujawniają się wielowymiarowe procesy porządkowania, kategoryzowania i rozgraniczania, różnicujące, a często hierarchizujące obiekty, osoby czy też okresy. Procesy te polegają na złożonej interakcji praktyk, dyskursów, sieci oraz infrastruktur. Aby stanowienie, tworzenie i odtwarzanie porządków mogło być przedmiotem doświadczenia i analizy, warto przyjrzeć się procesom negocjacji, transferów jak również konfliktów oraz zapytać, jak są one współsterowane i przeżywane przez różnych protagonistów. Na granicach państw narodowych, np. w dziedzinie bezpieczeństwa granic, pewną rolę odgrywa heterogeniczna konstelacja protagonistów, złożona z podmiotów państwowych, prywatnych i korporacyjnych, które za pomocą różnych dyskursów na temat bezpieczeństwa, a także materialnych i niematerialnych praktyk oraz infrastruktur konstytuują porządek granic państw narodowych. W dziedzinie badań nad konfliktami analiza granic akceptacji i stabilności może dostarczyć informacji na temat normatywnych porządków stron konfliktu, które mogą wypaść z równowagi, gdy limity te zostaną przekroczone lub są zagrożone w ich podstawowych zasadach.

b) Wzajemne oddziaływanie różnych dynamik wytyczania granic i stanowienia porządku

Po drugie, interesujemy się wzajemnym oddziaływaniem dynamik wytyczania granic i stanowienia porządków, które mogą się na siebie nakładać, wzmacniać się wzajemnie czy też znosić. Opierając się na przekonaniu, że w naszym świecie społecznym odnosimy się do różnych porządków i granic – oprócz narodowych także do europejskich i globalnych systemów porządku, a oprócz granic polityczno-terytorialnych także do granic prawnych, gospodarczych i kulturowych – zadajemy pytanie, w jakiej relacji do siebie wzajemnie znajdują się te różne porządki i ich granice. Możemy np. pytać, w jakim stopniu na granicach stykają się ze sobą różne porządki, które są umieszczane w pewnej – hierarchicznej czy też mającej inny charakter – relacji do siebie wzajemnie. Na przykład może być istotne, czy dana granica polityczno-terytorialna kryje w sobie więcej niż jeden kod różnicujący porządki i nie tylko definiuje terytorium państwa narodowego, ale również stanowi granicę zewnętrzną UE. W celu uwzględnienia nowych perspektyw wzajemniego oddziaływania między porządkami, badania interdyscyplinarne prowadzone w Centrum analizują również sytuacyjne zderzenie roszczeń normatywnych, a także kwestię hierarchizacji normatywnych porządków. W dziedzinie badań nad rynkiem pracy analizujemy na przykład tworzenie się

granic generujących porządek jak i porządki generujące granice prywatnych firm i innych organizacji pracy zarobkowej w systemach "wielopoziomowych" lub prawno pluralistycznych, w których splata sie prawo prywatne, państwowe, kościelne i/lub ponadnarodowe/ europejskie.

c) Liminalność granic i kreowanie porządków

Po trzecie, interesuje nas liminalność granic. Ponieważ granice są tworzone przez różnych protagonistów i instytucje, zwraca uwagę to, iż nie zawsze są one jednoznaczne. Sprzeczności i konflikty mogą powstawać, kiedy porządki nakładają się na siebie lub kiedy granice nie są jednoznaczne – kiedy np. granica polityczno-terytorialna nie pokrywa się (jednoznacznie) z granicą językową lub kiedy zglobalizowane stosunki gospodarcze i transnarodowe powiązania społeczne kolidują z krajowymi prawami i porządkami społecznymi. Z nakładających się na siebie systemów porządku mogą – niekiedy niezamierzenie – wyłaniać się pogranicza („borderlands”) czy też obszary pośrednie bądź liminalne. Mają one ambiwalentny charakter. Z jednej strony mogą powodować niepewność, odbieranie praw i prekaryzację. Z drugiej strony są produktywnymi obszarami możliwości, z których mogą się wyłaniać nowe porządki – czy też „porządki trzecie”, „porządki hybrydowe”. Te procesy tworzenia nowego ładu, kreowania porządków mogą być analizowane z wykorzystaniem perspektywy granicy. Ponieważ nowe porządki, które wykształcają się w liminalnych strefach granicznych, mogą być istotne także dla tak zwanych „centrów”, przyglądanie się tym strefom umożliwia antycypowanie zjawisk o znaczeniu ogólnym.

Interdyscyplinarne badania naukowe na temat „Migracji”, prowadzone w Viadrina Center B/ORDERS IN MOTION, są poświęcone konstytuowanej przez granice relacji między porządkami społecznymi a migracją. Ma to służyć pogłębieniu rozumienia znaczenia granic dla oddziaływania na możliwości działania i przemieszczania się migrantów oraz dla uwarunkowanej tym zmiany porządku społecznego.

Interesuje nas przy tym, jak granice stają się „metodą” kategoryzowania i klasyfikowania ludzi – np. w zależności od pochodzenia, kultury, przynależności etnicznej, płci kulturowej, wykształcenia, klasy i przydatności na rynku pracy – po to, by kanalizować ich mobilność oraz przypisywać im w łonie danego porządku określone pozycje przestrzenne, społeczne i czasowe. Granice państwowe działają zatem jak półprzepuszczalne membrany, otwierając dla jednych dostęp i prawa, których odmawiają innym.

Także w tym wypadku granice nie powinny być rozumiane tylko w wymiarze polityczno-terytorialnym. Chodzi raczej także o społeczne i dyskursywne wytyczanie granic, a także o bariery administracyjne lub przeszkody prawne, które prowadzą do izolowania i wykluczania migrantek i migrantów przez państwo. Chociaż wewnątrz UE zrezygnowano z funkcji kontroli osób, a granice polityczno-terytorialne wydają się mniej efektywne, to migrantki i migranci napotykają różnego rodzaju bariery także poza dającymi się zlokalizować granicami państwowymi.

Szczególnie istotne dla naszej koncepcji jest pytanie, jak nakładają się na siebie przestrzenne, społeczne i czasowe wymiary granic oraz jak powstają obszary liminalne i szare strefy. Granice terytorialne mogą zatem wpływać w aspekcie czasowym na tempo mobilności, zmuszając migrantki i migrantów do oczekiwania. Ośrodki tranzytowe tworzą – z motywów politycznych – odrębne czasoprzestrzenie dla różnych mieszkanek i mieszkańców. Granice mogą otwierać również obszary przemocy, w których ludzie są na czas nieokreślony pozbawieni praw. Inne dające się zlokalizować granice istnieją np. w miejskich i wiejskich dzielnicach mieszkaniowych, które różnią się odmiennymi infrastrukturami czy też statusem społecznym swoich mieszkanek i mieszkańców.

Interesujące jest również pytanie o granice między różnymi porządkami, które albo nakładają się na siebie, albo wchodzą ze sobą wzajemnie w konflikt, a także mogą oddziaływać na migrantki i migrantów oraz ich pozycje w systemach porządku. Tak się dzieje na przykład wtedy, gdy aspiracje państw narodowych do suwerenności kolidują z uniwersalnymi prawami człowieka.